Maha­bharata

Opowieść 151:

O stanie umysłu prowa­dzącym do poznania Brahmana

 

opowiada

 

Barbara Mikołajew­ska

 

na podstawie fragmentów Mahābharāta,

Santi Parva, Part 2, Sections CCIV-CCVI

(Mokshadharma Parva),

w angielskim tłumaczeniu z sanskrytu Kisari Mohan Ganguli,

URL: http://www.sacred-texts.com​/hin​/m06​/index.htm

Wydanie I internetowe (poprawione)

Copyright © 2012-15 by B. Mikołajewska
Wszelkie prawa zastrzeżone
Porada techniczna i edytorska: F.E.J. Linton

The Lintons’ Video Press
New Haven, CT
06511 USA

e-mail inquiries: tlvpress @ yahoo . com

Spis treści

 

1. O stanie nieistnienia (abhawa), w którym dusza odbija się w rozumieniu jak w lustrze

2. O nadrzędności umysłu nad zmysłami, rozumienia nad umysłem, indywidualnej duszy nad rozumieniem i Najwyższej Duszy nad duszą indywidualną

3. O osiąganiu stanu umysłu w którym możliwe jest dotarcie do Brahmana

4. O zaprzestaniu działania i jodze jako najwyższej ścieżce prowadzącej do Wyzwolenia

5. Słowniczek Mahabharaty

1. O stanie nieistnienia (abhawa), w którym dusza odbija się w rozumieniu jak w lustrze

Judhiszthira rzekł: „O Bhiszma, z tego, co opowiedziałeś mi dotychczas o rozmowie między Manu i Brihaspatim, zrozumiałem, że nagrody płynące z poznania duszy przez jogina przewyższają nagrody, które płyną z działania nawet wówczas, gdy działający postępuje zgodnie z zaleceniami Wed. Wiedza duchowa prowadzi do Brahmana i Wyzwolenia, podczas gdy pobożnymi działaniami zdobywa się co najwyżej szczęście w niebie, które jednak nie trwa wiecznie. Ten, kto szuka Wyzwolenia, powinien więc zaniechać działań podejmowanych z myślą o zdobyciu ich owoców. Działania są skażone przez trzy jakości natury (dobro, namiętność, ciemność) i prowadzą do nieba lub piekła, lecz nie prowadzą do Brahmana, który jest pozbawiony atrybutów. Co więcej, z powtórzonych przez ciebie słów wynika, że do duszy i Brahmana nie można dotrzeć poprzez zwykle procesy poznawcze, które bazują na zmysłach i pojęciach tworzonych przez umysł i rozumienie. Opowiedz mi teraz, proszę, o tym stanie umysłu, w którym rozumienie będące w zwykłych warunkach pod wpływem jakości natury potrafi się oczyścić i rozpoznać ukrytą w ciele duszę, która jest wolna od wpływu tych jakości?”

Bhiszma rzekł: „O Judhiszthira, posłuchaj więc dalej, jakich nauk udzielił Manu swemu uczniowi Brihaspatiemu, który szukał u niego wiedzy o tym, jak można poznać swą duszę i dotrzeć do Brahmana.

Manu kontynuował: ‘O Brihaspati, obok ciała «grubego» zbudowanego z pięciu «wielkich» elementów istnieje jego forma subtelna zbudowana z pięciu subtelnych elementów zwanych materią pierwotną (tanmatra) i wyposażona w zmysły subtelne. Tymi subtelnymi elementami są wrażenia dźwięku, dotyku, formy, smaku i zapachu odbierane przez subtelne zmysły. Dzięki istnieniu tych pięciu wrażeń pięć własności wielkich elementów—dźwięk, dotyk, forma, smak i zapach—może być odczuwanych przez pięć zmysłów należących do ciała «grubego».

W czasie snu podczas marzeń sennych zamanifestowane ciało leży pozbawione ruchu, lecz jego subtelna forma z wszystkim tym, co jest zawarte w umyśle, pozostaje obudzona i swobodnie porusza się dalej wśród swoich przedmiotów, podczas gdy w czasie snu głębokiego (suszupti) podobnego do śmierci subtelna forma razem ze zmysłami i umysłem pozostaje nieczynna i tylko oddzielające się od niej rozumienie jest obudzone. Tak jak podczas głębokiego snu aktywność zmysłów i umysłu ustaje, w taki sam sposób stan nieistnienia (abhawa) lub inaczej Wyzwolenie jest osiągany po zniszczeniu stanu istnienia (bhawa), czyli wygaszeniu wszystkich indywidualnych dyspozycji oddziałujących na proces poznawczy zakodowanych w umyśle lub będących rezultatem zewnętrznych uwarunkowań.

Tak jak w czystej i nie wzburzonej wodzie można ujrzeć swoje oblicze, tak samo dusza odbija się w rozumieniu, gdy zmyły są uśpione i umysł spokojny. Tak jak osoba spoglądająca na taflę wody nie widzi już dłużej swego oblicza, gdy woda jest wzburzona, tak rozumienie nie widzi dłużej duszy, gdy zmysły są wzburzone.

Ignorancja rodzi ułudę, a ułuda zanieczyszcza umysł. Gdy umysł zostaje wypaczony, pięć zmysłów szukających oparcia w umyśle też ulega wypaczeniu. Człowiek z umysłem obciążonym ignorancją tonie w oceanie ziemskich przedmiotów i nie jest zdolny do czerpania przyjemności ze słodyczy nasycenia lub spokoju. Jego dusza obciążona skutkami złych i dobrych działań ciągle powraca do życia wśród ziemskich przedmiotów.

Czyjeś łaknienie pozostaje zawsze niezaspokojone z powodu jego grzesznych działań i ustanie tylko wtedy, gdy takie działania zostaną zniszczone. Należy uwolnić się od przywiązania do ziemskich przedmiotów, gdyż to w rezultacie tego przywiązania, które ma tendencję do utrwalania się, pragnie się przedmiotów innych od tych, których powinno się pragnąć i nie osiąga się tego, co najwyższe. Wiedza w człowieku rodzi się po zniszczeniu wszyst­kich grzesznych działań. Wówczas widzi on duszę odbitą w rozumieniu tak jak jego twarz odbija się w lustrze.

2. O nadrzędności umysłu nad zmysłami, rozumienia nad umysłem, indywidualnej duszy nad rozumieniem i Najwyższej Duszy nad duszą indywidualną

Człowiek cierpi niedolę w powodu braku kontroli nad zmysła­mi, i zbiera szczęście, gdy podda je kontroli. Powinien więc najpierw własnym wysiłkiem odsunąć umysł od zmysłowych przedmiotów—tj. dźwięku, dotyku, formy, smaku i zapachu—gdyż kontrolując w ten sposób umysł podda kontroli zmysły. Umysł jest w stosunku do zmysłów nadrzędny, ponad umysłem jest rozumienie, ponad rozumieniem dusza, a ponad duszą to, co najwyższe. Dusza wypływa z tego, co niezamanifestowane, z niej wypływa rozumienie, a z rozumienia umysł.

Gdy umysł połączy się ze zmysłami, wówczas poprzez zmysły rozpoznaje dźwięk, jak i pozostałe cztery zmysłowe przedmioty. Ten, kto odrzuci te zmysłowe przedmioty, jak i wszystko to, co zamanifestowane i uwolni się w ten sposób od wszystkich rzeczy powstałych z materii pierwotnej tanmatra (tj. z wymienionych pięciu własności będących przedmiotami zmysłów) zdobędzie nieśmiertelność (Wyzwolenie).

Tak jak słońce wschodząc rozsiewa wkoło swoje promienie i ukazuje róźne przedmioty, a zachodząc chowa je w sobie, tak samo dusza rodząc się w ciele promieniami reprezentowanymi przez zmysły oświetla pięć zmysłowych przedmiotów, a gdy opuszcza ciało wycofuje te promienie chowając je w siebie. Idąc wciąż na nowo ścieżką stworzoną przez działania i przywiązujac sie do tych przedmiotów zbiera owoce swych działań.

Pragnienie zmysłowych przedmiotów trzyma się z daleka od tego, kto sam trzyma się od nich z daleka. Jednakże tego, kto widzi swą całkowicie wolną od pragnienia duszę, opuszcza sama zasada pragnienia i uwalnia się on od niego całkowicie.

Gdy rozumienie wolne od przywiązania do zmysłowych przedmiotów zatrzymuje się w umyśle, dociera do Brahmana, gdyż tam umysł sprowadzony do rozumienia ulega wygaszeniu. Brahman nie ma zapachu, nie można go dotknąć, usłyszeć, posmakować, czy zobaczyć, nie może być również dedukcyjnie wywiedziony z tego, co wiadomo. Tylko rozumienie po wycofaniu się z wszystkiego innego może do niego dotrzeć.

Wszystkie przedmioty, które umysł potrafi uchwycić przy pomocy zmysłów mogą zostać wycofane do umysłu (który je tworzy), umysł z kolei może zostać wycofany do rozumienia (które go tworzy), a rozumienie do duszy (z której wypływa), a dusza do tego, co najwyższe (w czym indywidualna dusza ma swój początek). Zmysły nie mogą poznać umysłu, który jest wobec nich nadrzędny, umysł nie może zrozumieć rozumienia, które go przewyższa, rozumienie nie może zrozumieć nadrzędnej wobec siebie zamanifestowanej duszy, jednakże dusza, która jest subtelna widzi je wszystkie’.

3. O osiąganiu stanu umysłu w którym możliwe jest dotarcie do Brahmana

a. O konieczności uwolnienia się od smutku

 

Manu kontynuował: ‘O Brihaspati, fizyczny i mentalny smutek nie sprzyja praktykowaniu jogi. Nie należy więc pogłębiać smutku rozmyślając nad nim. Najlepszym lekarstwem na smutek jest więc powstrzymanie się od pielęgnowania go w swych myślach. Rozmyślanie nad smutkiem pogłębia go. Należy uwolnić się od mentalnego smutku przy pomocy mądrości, a od fizycznego poprzez odpowiednie lekarstwo.

Doświadczając smutku człowiek nie powinien zachowywać się jak dziecko. Mądry człowiek nie powinien nigdy wzmacniać w sobie pragnienia młodości, urody, długiego życia, zdrowia, wielkiego bogactwa, obecności ukochanej osoby, gdyż dobra te mają przemijający charakter. Nie powinien pogłębiać w sobie smutku, który może mieć wpływ na całą wspólnotę, lecz szukać na smutek lekarstwa. Życie niesie ze sobą więcej smutku niż radości. Śmierć zaskakuje w końcu tego, kto pragnie zdobycia zmysłowych przedmiotów, natomiast ten człowiek, który unika zarówno smutku, jak i radości zdobywa nieśmiertelność docierając do Brahmana. Mędrzec nigdy nie pogrąża się w żałobie. Ziemska własność zawsze przynosi smutek. Ten, kto ją zdobył, nie może zaznać spokoju ochraniając ją. Należy więc nie zważać na jej utratę’.

 

b. O konieczności wycofania rozumienia z działania i wygaszenia umysłu

 

Manu kontynuował: ‘O Brihaspati, czysta wiedza, którą jest Brahman, jest uważana przez ignorancję za istniejącą w różnych formach, które stanowią przedmiot poznania. Dowiedz się, że umysł jest jedynie atrybutem wiedzy, czyli wiedza może mieć inny niż umysłowy charakter. Kiedy umysł staje sie narzędziem poznania, wówczas uruchamia się rozumienie, które będąc pod wpływem trzech jakości natury nadaje zmysłowym przedmiotom formy i prowadzi do działania. Rozumienie zdoła poznać Brahmana dzięki medytacji lub jodze i osiągnie całkowitą absorpcję w kontemplacji (samadhi) tylko wtedy, gdy uwolni się od atrybutów działania i skieruje się ku umysłowi, który wycofał się z zewnętrznych przedmiotów.

Rozumienie zrodzone z ignorancji, będące we władzy zmysłów i atrybutów kieruje się ku zewnętrznym przedmiotom tak jak rzeka wypływająca ze swego górskiego źródła kieruje się ku niższym regionom. Gdy rozumienie wycofa się do wewnątrz i skupi się na umyśle, da się wchłonąć w kontemplację wolną od atrybutów i rozpozna Brahmana tak jak kamień probierczy złoto.

Umysł, który jest odbiorcą przedmiotów przyciągających zmysły, musi najpierw ulec wygaszeniu, aby rozumienie mogło dotrzeć do Brahmana. Zależny od atrybutów pojawiających się przed nim przedmiotów nie jest zdolny do ukazania czegoś, co nie ma atrybutów.

Rozumienie—po zamknięciu wszystkich bram na zewnątrz, które tworzą zmysły—powinno skupić się na umyśle. W stanie pochłonięcia w kontemplacji dotrze do Brahmana. Tak jak pięć «wielkich» elementów w swej «grubej» materialnej formie po utracie swych atrybutów (dźwięku, dotyku, formy, smaku zapachu), po których są rozpoznawalne, chowa się w swej subtelnej formie, w taki sam sposób rozumienie po wycofaniu się zmysłów ze swych przedmiotów do umysłu może zamieszkać w umyśle.

Kiedy rozumienie ze swym atrybutem osiągania pewności zamieszka w umyśle zajęte tym, co wewnętrzne, całkowicie połączy się z umysłem nie będąc dłużej czymś wobec niego nadrzędnym i gdy umysł lub jednostkowa świadomość będąc w tym stanie zdobędzie doskonałość dzięki kontemplacji i odniesie sukces w zidentyfikowaniu wyróżniają­cych go atrybutów, może te atrybuty odrzucić i dotrzeć do Brahmana, który jest bez atrybutów.

Nie istnieje żaden wystarczająco dobry wskaźnik do opisu tego, czym jest to, co niezamanifestowane. To, co nie może stanowić przedmiotu języka, nie może być nikomu przekazane. Należy najpierw szukać zbliżenia do Najwyższego Brahmana z duszą oczyszczoną przy pomocy umartwień, samo-kontroli, przestrzeganie nakazów własnej kasty i poprzez studiowanie Wed. Osoby o czystej wizji poza szukaniem tego, co najwyższe wewnątrz siebie, poszukują tego również w formach zewnętrznych poprzez uwolnie­nie się od wszelkich atrybutów.

 

c. O konieczności uwolnienia się od wpływu natury materialnej Prakriti

 

To, co najwyższe—nazywane imieniem dżneja, czyli «to, co powinno być poznane»—w konsekwencji braku jakichkolwiek atrybutów, nie może być uchwycone przez argumentowanie. Rozumienie może dotrzeć do Brahmana tylko po uwolnieniu się od wszelkich atrybutów. Rozumienie oddala się od Brahmana, gdy nabiera atrybutów. Faktycznie, natura rozumienia jest taka, że skłania się ono ku atrybutom i porusza się wśród nich jak ogień wśród kawałków drewna.

Tak jak w stanie głębokiego i pozbawionego marzeń sennych snu zwanego suszupti pięć zmysłów istnieje wolne od swoich funkcji, tak samo Najwyższy Brahman istnieje ponad Prakriti wolny od wszystkich atrybutów. Wcielone istoty podejmują działania w konsekwencji atrybutów. Gdy powstrzymują się od działań osiągają Wyzwolenie, podczas gdy poprzez działania zdobywają jedynie niebo.

Stworzeniami nazywa się wszystko to, co podlega zniszczeniu. Należą więc do nich między innymi żywe istoty, rozumienie, zmysłowe przedmioty, zmysły, ego-świadomość, poczucie indywidu­alnej tożsamości. Pierwotnym źródłem, z którego wszystko to wypływa jest Ten Najwyższy. Ich ponowne lub kolejne stwarzanie będące rezultatem działania par o przeciwstawnej płci jest ograniczone do przedmiotów zbudowanych z pięciu «wielkich» elementów i hamowane przez prawa, w konsekwencji których poszczególne gatunki tworzą istoty tego samego gatunku. Prawe życie przynosi im po śmierci nagrodę, a grzeszne karę. Ci wśród nich, którzy nie uwolnili się od przywiązania do zmysłowych przedmiotów rodzą się ponownie na ziemi w śmiertelnej formie, która jest owocem ich przeszłych działań, podczas gdy ci, którzy się od nich uwolnili, zdobywają najwyższą wiedzę i łączą się z Brahmanem’.

4. O zaprzestaniu działania i jodze jako najwyższej ścieżce prowadzącej do Wyzwolenia

Manu kontynuował: ‘O Brihaspati, tak jak nić ukrywa się w złocie, perle, koralu, czy jakimś innym ziemskim przedmiocie, tak czyjaś dusza w konsekwencji przeszłych działań może ukryć się w krowie, koniu, człowieku, słoniu, robaku lub owadzie. Dobre uczynki wykonane w poprzednim ciele przyniosą w nowym ciele nagrody, a złe karę.

Tak jak ziemia, choć jest oblewana wyłącznie wodą, dostarcza ziołom i roślinom takiego płynu, którego potrzebują do wzrostu, w ten sam sposób nie oczyszczone z wpływu trzech jakości natury rozumienie obserwowane biernie przez duszę podąża drogą wyznaczoną przez działania w poprzednim życiu. Z rozumienia wypływa pragnienie, z pragnienia postanowienie, z postanowienia działanie, z działania dobre lub złe owoce dla duszy. Owoce zależą więc od działania, działanie zależy od rozumienia, rozumienie od postrzegania prawdziwego związku między duszą i nie-duszą, które zdobywa się wraz z wiedzą duchową. Poznanie Brahmana jest tym najwyższym rezultatem, który płynie ze zniszczenia powiązania między poznaniem, rozumieniem, działaniem i jego owocem.

Wielka i wspaniała jest ta Samoistna Istota, którą widzą jogini. Ci, którym brakuje mądrości i których rozumienie jest wyłącznie oddane ziemskim przedmiotom, nigdy nie zobaczą tego, co istnieje w samej duszy.

Woda mając większy zasięg jest nadrzędna w stosunku do ziemi, ogień w stosunku do wody, wiatr w stosunku do ognia, przestrzeń w stosunku do wiatru, umysł w stosunku do przestrzeni, rozumienie w stosunku do umysłu, Czas w stosunku do rozumienia, a boski Wisznu—który jest wszechświatem—w stosunku do Czasu. Ten bóg nie ma początku, środka i końca i w konsekwencji tego jest niezmienny. Przekracza smutek, który sam w sobie jest zmienny, bo zależy od stosunku poznającego podmiotu do poznawanego przedmiotu. Wisznu jest nazywany Najwyższym Brahmanem i Najwyższym Obrońcą. Dzięki poznaniu go ci, którzy są mądrzy, wolni o wszystkiego, co zależy od Czasu, zdobywają Wyzwolenie. Brahman, który nie ma atrybutów, jest nadrzędny w stosunku do wszystkiego, co postrzegamy zmysłowo i co ma atrybuty.

Zaniechanie działania prowadzi do Brahmana i jest religią, która stoi najwyżej. Mantry Rigwedy, jak i Jadżusy i Samany zależą od działania ciała, gdyż wypływają z czubka języka. Nie można ich poznać bez podjęcia nauki i nie są niezniszczalne. Brahmana nie można nauczyć się w podobny sposób, bo poznanie go nie zależy od ciała, lecz od poznającego, którzy mieszka w ciele.

Brahman będąc bez początku, środka i końca nie może zostać nabyty poprzez uczenie się tak jak Wedy. Rigweda, Jadżurweda, Samaweda mają początek, a to, co ma początek ma również koniec. Brahman nie ma ani początku, ani końca, jest nieskończony i niezmienny. Będąc niezmienny przekracza zarówno radość i smutek, jak i wszystkie inne pary przeciwieństw.

Śmiertelnicy nie odnajdują drogi do Brahmana nie potrafiąc znaleźć właściwych środków lub z powodu przeszkód wynikłych z działania, czy wyroku złego losu. Do tego, co najwyższe nie docierają także ci, którzy są zbyt przywiązani do ziemskich przedmiotów, ulegają czarowi nieba lub niezwykłej mentalnej mocy zdobywanej dzięki jodze.

Ci, którzy pożądają ziemskich przedmiotów, nie tęsknią za Brahmanem, który jest ponad wszelkimi atrybutami. Jakże ktoś przywiązany do atrybutów, które są podrzędne, może poznać to, co jest nadrzędne? Do wiedzy o Nim, który przekracza wszystko, co ma atrybuty i formę, nie można dotrzeć przez wnioskowanie. Jest On nie do opisania przy pomocy słów, można Go poznać tylko dzięki subtelnej inteligencji.

Umysł w swym poznaniu jest ograniczony do umysłu, oko do oka—zewnętrzne przedmioty postrzegane przez zmysły są bowiem wytworem umysłu i nie mają rzeczywistej egzystencji. Tym, co jest rzeczywiste i nie podlega zmianie jest Najwyższa Jaźń. Postrzeganie prawdziwego związku między duszą i nie-duszą oczyszcza rozumienie z jego zanieczyszczeń. Rozumienie powinno zostać użyte to oczyszczenia umysłu, a umysł powinien poddać kontroli zmysły. Ten, kto zdoła to osiągnąć, dotrze do tego, co niezmienne. Ten, kto poprzez kontem­plację uwolnił się od przywiązania do zmysłowych przedmiotów i posiada krytyczny umysł, dotrze do Brahmana, który jest wolny od pragnienia i atrybutów. Tak jak wiatr nie może dotrzeć do ognia, który jest ukryty w drewnie, tak osoby wzburzone przez pragnienie posiadania ziemskich przedmiotów nie zdołają dotrzeć do tego, co jest najwyższe. Po zniszczeniu wszystkich ziemskich przedmiotów poprzez sprowadzenie ich z powrotem do rozumienia jako jego wytworów (tj. poprzez wycofanie zmysłów do umysłu i umysłu ze zmysłami do rozumienia) umysł łączy się z tym, co, co stoi ponad rozumieniem, podczas gdy po oddzieleniu się od nich (uznaniu ich za rzeczywiste i niezależne od rozumienia) umysł nabywa to, co znajduje się poniżej rozumienia. Jogin niszczy ziemskie przedmioty w swym umyśle i zostaje wchłonięty przez Brahmana.

Chociaż dusza jest niezamanifestowana, gdy ubiera się w ciało i jakości natury, jej działania stają się zamanifestowane. Gdy ciało ulega zniszczeniu, raz jeszcze staje sie niezamanifestowana. Dusza faktycznie nie działa, istnieje w zjednoczeniu ze zmysłami, które działają i swą aktywnością przynoszą radość lub smutek. Zjedno­czona ze zmysłami i wyposażona w ciało ukrywa się w pięciu «wielkich» elementach i choć pragnie mocy, pozostaje bierna pozbawiona mocy przez Najwyższego i Niezmiennego. Radość i smutek doświadczane w czasie kolejnych narodzin dobiegną jednak kiedyś końca i wcielona dusza znajduje dla siebie odpoczynek wyzwalając się z kajdan materii.

Człowiek niepokojony przez swe przywiązanie do ziemskich przedmiotów dociera w końcu do ostatecznego miejsca spoczynku, tak jak pływające po morzu puste naczynie dociera do portu prowadzone przez wiatr. Tak jak wschodzące słońce wysyłając swe promienie nabywa atrybutu bycia światłem całego świata, podczas gdy po zachodzie chowając je w sobie staje się przedmiotem bez atrybutów, podobnie rodzący się w określonej kaście człowiek porzucając swe przywiązanie do ziemskich przedmiotów uwalnia się od wszystkich atrybutów i w końcu dociera do niezniszczalnego i pozbawionego atrybutów Brahmana. Dzięki rozpoznaniu Jego, który się nie narodził, z którego wszystko wypływa i gdzie wszystko powraca, który jest niezmienny, bez początku, środka i końca, który jest tym, co najwyższe i co jest jaźnią pewności, zdobywa nieśmiertelność (Wyzwolenie)’ ”.

5. Słowniczek Mahabharaty